مس سونگون در دوراهی؛ توسعه یا تخریب؟ | ارسباران زیر سایه غبار، مس سونگون

بازار تبریز آنلاین - موسی‌ کاظم‌زاده: معدن مس سونگون در منطقه ورزقان استان آذربایجان شرقی، یکی از بزرگ‌ترین ذخایر معدنی ایران، نقش مهمی در توسعه اقتصادی کشور دارد. اما این فعالیت تا چه حد با ملاحظات زیست‌محیطی سازگار است؟ این معدن که نزدیک اکوسیستم‌های حساس مثل منطقه حفاظت‌شده ارسباران و منابع آبی کلیدی قرار دارد، با پساب‌های آلوده، گردوغبار انفجارها و تخریب زمین، طبیعت منطقه را تحت فشار گذاشته است. سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان می‌گوید آلودگی‌ها جدی‌اند و زیرساخت‌های فعلی کافی نیستند. مردم محلی هم از نابودی مراتع و آلودگی آب‌ها شاکی‌اند، در حالی که مدیر معدن از اجرای پروژه‌های بزرگ زیست‌محیطی و توسعه‌ای در مجتمع مس سونگون سخن می‌گوید و بر پایداری و بهره‌وری این مجموعه تأکید دارد. آیا این وعده‌ها به‌طور واقعی اجرا می‌شوند یا صرفاً نمایشی و بدون پشتوانه‌اند؟

از سوی دیگر، آیا این زیرساخت‌ها توانایی مدیریت عملیات بزرگ استخراج را دارند؟ پساب‌های حاوی فلزات سنگین، گردوغبار انفجارها و آسیب به زیست‌بوم‌ها، پایداری محیطی منطقه را تهدید نمی‌کنند؟ با توجه به حساسیت اکولوژیکی ورزقان، این سؤال پیش می‌آید که معدن مس سونگون تا چه حد به تعهدات قانونی و اخلاقی خود برای حفاظت از محیط زیست پایبند بوده و چه گام‌های مشخصی برای کاهش اثرات منفی‌اش برداشته است؟

این گزارش با نگاهی دقیق به شرایط کنونی، چالش‌های زیست‌محیطی را بررسی می‌کند و راهکارهایی پیشنهاد می‌دهد تا توسعه اقتصادی با حفظ طبیعت هم‌راستا شود. هدف، یافتن راهی است که ورزقان هم برای امروز و هم برای نسل‌های آینده پایدار بماند.

معدن سونگون؛الگویی برای توسعه پایدار یا تهدیدی برای طبیعت؟

بر اساس شواهد موجود، فعالیت‌های معدن مس سونگون در منطقه ورزقان، هرچند از نظر اقتصادی مهم است، اما پیامدهای زیست‌محیطی قابل‌توجهی به دنبال داشته است. سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی با صراحت از آلایندگی‌های اساسی این معدن سخن گفته و آن را تهدیدی جدی برای اکوسیستم منطقه دانسته است. پساب‌های معدنی حاوی فلزات سنگین مانند مس، مولیبدن و احتمالاً آرسنیک، در صورت عدم مدیریت صحیح، به آب‌های سطحی و زیرزمینی نفوذ کرده و زنجیره غذایی را آلوده می‌کنند. همچنین، گردوغبار ناشی از انفجارها و جابه‌جایی مواد معدنی کیفیت هوا را کاهش داده و سلامت ساکنان و زیست‌بوم محلی را به خطر انداخته است. زهاب‌های اسیدی احتمالی، که از اکسیداسیون کانی‌های سولفیدی در باطله‌های معدنی به وجود می‌آیند، خاک و منابع آبی را تهدید می‌کنند.

تخریب زیستگاه‌های طبیعی، فرسایش خاک و کاهش تنوع زیستی نیز از دیگر اثرات آشکار این فعالیت‌هاست که به دلیل نزدیکی به اکوسیستم حساس جنگل های ارسباران شدت بیشتری یافته است. مطالعات نشان می‌دهد آلودگی آب، زهاب‌های اسیدی و تخریب زمین از مشکلات اصلی هستند. با این حال، اقدامات کنونی برای کنترل این آلودگی‌ها با توجه به گستردگی عملیات معدنی کافی نیست و نیازمند بازنگری سریع و تقویت جدی است.

معدن مس سونگون و چالش زیرساخت‌های ناکافی زیست‌محیطی

از سویی، رعایت و توسعه زیرساخت‌های زیست‌محیطی در معدن مس سونگون نه‌تنها یک الزام قانونی، بلکه ضرورتی حیاتی برای کاهش اثرات مخرب بر منطقه ورزقان است. اظهارات سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست درباره آلایندگی‌های اساسی، نیاز به این زیرساخت‌ها را بیش از پیش روشن می‌کند. سیستم‌های پیشرفته تصفیه پساب برای جلوگیری از نفوذ فلزات سنگین به آب، سدهای باطله استاندارد برای مهار زهاب‌های اسیدی، و فناوری‌های کنترل گردوغبار مانند پاشش آب یا پوشش‌دهی سطوح، از جمله راهکارهای کلیدی برای کاهش مخاطرات زیست‌محیطی هستند.

با این وجود، در حال حاضر، اطلاعات دقیقی از وضعیت این زیرساخت‌ها در معدن سونگون در دست نیست، اما شواهد نشان می‌دهد که عملکرد آن‌ها با نیازهای منطقه هم‌خوانی کامل ندارد. با توجه به حساسیت اکولوژیکی ورزقان، به‌ویژه نزدیکی به ارسباران و وابستگی جوامع محلی به منابع طبیعی، این زیرساخت‌ها باید به‌طور کامل اجرا، پایش و به‌روزرسانی شوند. حفاظت از این اکوسیستم شکننده نیازمند سرمایه‌گذاری هدفمند و تعهد عملی معدن به توسعه پایدار است تا بار زیست‌محیطی به نسل‌های آینده منتقل نشود.

سونگون و چالش محیط زیست، از شعار تا عمل

در عین حال، اخیرا سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی درباره وضعیت نگران‌کننده رودخانه‌های اطراف معدن مس سونگون در ورزقان هشدار داده و از این معدن خواست هرچه سریع‌تر تصفیه‌خانه بسازد. محمدحسین حسن‌زاده پس از بازدید از منطقه گفت: با اینکه معدن ۱۸ ماه فرصت داشت تا تصفیه‌خانه پساب را راه‌اندازی کند، پس از یک سال هیچ کاری انجام نشده است. او توضیح داد که این تصفیه‌خانه جلوی آلودگی آب‌های پایین‌دست را می‌گیرد و اداره محیط زیست با جدیت پیگیر این موضوع از راه قانونی است. حسن‌زاده اضافه کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان فلزات سنگین در رودخانه «پخیر چایی» بیشتر شده و به همین دلیل معدن باید ظرف ۶ ماه تصفیه‌خانه را آماده کند. او به سد باطله‌ای که برای مدیریت پسماند ساخته شده هم اشاره کرد و گفت: انباشت پسماند در این سد باعث افزایش رسوبات و فلزات سنگین مثل مس و آهن در رودخانه شده و با پیگیری قضایی، ساخت تصفیه‌خانه ضروری است.

اما مدیر مجتمع مس سونگون، محمدجعفر عظمایی، از برنامه‌های جدید این معدن برای مدیریت آب و توسعه پایدار خبر داده و گفته که این مجتمع با استانداردهای جهانی، پروژه‌های زیست‌محیطی و زیرساختی را در اولویت قرار داده است. یکی از این پروژه‌ها تونل ۴.۸ کیلومتری انحراف آب رودخانه سونگون است که با هزینه ۸۵۸۳ میلیارد ریال و پیشرفت ۲۵ درصدی، هم جلوی آلودگی را می‌گیرد و هم به توسعه معدن کمک می‌کند؛ این پروژه ۲۵۰ شغل ایجاد کرده است. پروژه دیگر، جمع‌آوری آب‌های سطحی و کنترل سیلاب با هزینه ۴۸۳۶ میلیارد ریال و پیشرفت ۱۹ درصدی است که ۱۲۶ نفر در آن مشغول کارند. فاز دوم کالورت زیر دامپ باطله هم برای مدیریت بهتر آب در مرحله مناقصه است. عظمایی تأکید کرد که این طرح‌ها با ترکیب توسعه صنعتی و حفاظت از محیط زیست، صنعت مس ایران را به سطح بالاتری می‌رساند.

به هر روی، هرچند مردم محلی و فعالان زیست‌محیطی دیدگاه متفاوتی دارند و معتقدند فعالیت‌های گسترده شرکت مس سونگون به قطع درختان، تخریب طبیعت و آلودگی منابع آبی، از جمله آب‌های سطحی و روان، منجر شده است. آنها تأکید می‌کنند که این تخریب‌ها کاملاً آشکار است و از شرکت می‌خواهند برای جبران این آسیب‌ها و حفاظت از محیط زیست، اقداماتی عملی و قابل لمس انجام دهد، نه اینکه فقط به وعده‌های روی کاغذ بسنده کند. به اعتقاد آنها، تنها با چنین گام‌های مشخصی می‌توان اعتماد عمومی را بازسازی کرد و نشان داد که شرکت به مسئولیت‌های زیست‌محیطی خود پایبند است.

سونگون پایدار؛ درس‌هایی از چوکیکاماتا و گرسبرگ برای مدیریت زیست‌محیطی

بر این اساس، برای مدیریت چالش‌های زیست‌محیطی معدن مس سونگون و تقویت پاسخگویی آن، با الهام از معادن موفق جهانی مانند «چوکیکاماتا» در شیلی و «گرسبرگ» در اندونزی، پیشنهادهای عملی ارائه می‌شود. نخست، انجام ارزیابی اثرات زیست‌محیطی به‌صورت دوسالانه و انتشار عمومی گزارش‌ها در وب‌سایت رسمی معدن، مشابه رویکرد شفاف «بی‌اچ‌پی» در استرالیا، ضروری است. همچنین، ارتقای زیرساخت‌ها با نصب سامانه‌های پیشرفته تصفیه پساب، تقویت سد باطله با پوشش ضد نفوذ برای جلوگیری از نشت زهاب اسیدی، و کاهش گردوغبار با استفاده از سامانه‌های پاشش آب یا پوشش گیاهی، همانند معدن «اسکوندیدا» در شیلی، پیشنهاد می‌شود. بهره‌گیری از فناوری‌های سبز مانند فرآوری پیشرفته و بازگردانی 70 درصد آب مورد استفاده در فرآیند تولید، با الگوبرداری از «المپیک دم» استرالیا، نیز اثرات زیست‌محیطی را کاهش خواهد داد.

در حوزه نظارت و همکاری، تشکیل کارگروهی مشترک با حضور سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت صنعت، معدن و تجارت و کارشناسان مستقل برای پایش مستمر فعالیت‌های معدن، مشابه الگوی نظارتی معادن کانادا، توصیه می‌شود. همچنین، ایجاد شوراهای محلی با حضور نمایندگان جوامع بومی و سازمان‌های مردم‌نهاد برای نظارت مشارکتی و گزارش‌دهی، همانند تجربه «یاناکوچا» در پرو، تعامل با جامعه را تقویت می‌کند. برای بازسازی و احیا، برنامه‌ای مدون شامل کاشت گونه‌های بومی مانند گون و بهره‌گیری از روش‌های تثبیت خاک (مانند مالچ‌پاشی)، مشابه پروژه‌های سوئد، و مدیریت پسماند با لایه‌بندی باطله‌ها و استفاده از مواد خنثی‌کننده اسید (مانند آهک)، با الگوبرداری از «کوپر کانین» کانادا، پیشنهاد می‌شود.

در زمینه مسئولیت اجتماعی، تخصیص حداقل 5 درصد سود سالانه معدن به پروژه‌های زیست‌محیطی منطقه، مانند احداث تصفیه‌خانه یا توسعه کشاورزی پایدار در ورزقان، مشابه «تینتو» در استرالیا، و برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای کارگران و ساکنان درباره حفاظت از محیط زیست، با الهام از معادن آفریقای جنوبی، ضروری است. اجرای این راهکارها می‌تواند معدن مس سونگون را به الگویی برای بهره‌برداری پایدار تبدیل کند، مشروط به تعهد مدیریت معدن، هماهنگی با نهادهای دولتی و مشارکت فعال جامعه محلی.

معادن ورزقان؛ از وعده رونق اقتصادی تا واقعیت تخریب زیست‌محیطی

در نتیجه، فعالیت‌های معدنی در شهرستان ورزقان، از جمله معدن مس سونگون، معدن طلای مزرعه شادی، معدن طلای اندریان و دیگر واحدهای فعال، قرار بود با رونق اقتصادی به کاهش محرومیت و بهبود زندگی مردم منطقه کمک کنند. اما در عمل، نه‌تنها این هدف محقق نشده، بلکه پیامدهای زیست‌محیطی این فعالیت‌ها، زندگی ساکنان را سخت‌تر کرده و بر چالش‌های معیشتی و اجتماعی آن‌ها افزوده است.

معدن مس سونگون، با وجود نقش برجسته‌اش در اقتصاد، اثرات زیان‌بار قابل‌ملاحظه‌ای بر محیط زیست منطقه تحمیل کرده است. التزام به اجرای دقیق ضوابط زیست‌محیطی، از جمله تصفیه جامع پساب، بازسازی کامل اراضی تخریب‌شده و مدیریت نظام‌مند پسماند، وظیفه‌ای قانونی و تعهد اخلاقی است که این معدن باید در جهت صیانت از منابع طبیعی و سلامت جامعه محلی به انجام رساند.

اکوسیستم شکننده ورزقان، به‌ویژه با توجه به هم‌جواری با منطقه حفاظت‌شده ارسباران، از توان تحمل فشارهای افزون‌تر برخوردار نیست و هرگونه تأخیر در اجرای اقدامات ترمیمی، خسارات غیرقابل جبرانی به بار خواهد آورد. پاسخگویی شفاف، ساختاریافته و عمل‌گرایانه سونگون می‌تواند به‌عنوان الگویی کارآمد برای سایر معادن منطقه، از جمله مزرعه شادی و اندریان، مطرح شود و این حقیقت را به اثبات رساند که توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست قابلیت هم‌افزایی دارند. با این حال، در وضعیت کنونی، این معادن به‌جای بهبود شرایط زندگی و کاهش تنگناهای اجتماعی، با آلودگی منابع آب، خاک و هوا، بار مضاعفی بر جامعه محلی تحمیل کرده‌اند.

از این‌رو، ضروری است که معدن سونگون و دیگر واحدهای معدنی ورزقان با قید فوریت، برنامه‌های مشخص و زمان‌بندی‌شده‌ای را برای کاهش اثرات زیست‌محیطی به اجرا درآورند، سازوکارهای نظارتی دقیق و اثربخش را مستقر سازند و به تعهدات قانونی و اجتماعی خود به‌طور کامل پایبند بمانند. صیانت از این منطقه ارزشمند برای نسل‌های آتی، مستلزم گذار از اظهارات کلی به اجرای اقدامات ملموس و مؤثر است. تنها با چنین رویکردی می‌توان انتظار داشت که فعالیت‌های معدنی، به‌جای تعمیق محرومیت و تخریب طبیعت، به ارتقای سطح زندگی ساکنان و پایداری زیست‌محیطی منطقه یاری رساند.

ثروت مس سونگون برای کیست، زیانش برای چیست؟

از همین جهت، فعالیت‌های معدن مس سونگون، با وجود اهمیت اقتصادی، اثرات زیست‌محیطی جدی بر منطقه ورزقان تحمیل کرده است. رعایت زیرساخت‌های زیست‌محیطی، از جمله تصفیه پساب و بازسازی زمین‌های تخریب‌شده، نه‌تنها وظیفه قانونی این معدن، بلکه ضرورتی اخلاقی برای حفظ منابع طبیعی و سلامت جامعه محلی است. پاسخگویی شفاف و مؤثر سونگون می‌تواند الگویی الهام‌بخش برای سایر معادن استان و کشور باشد و نشان دهد که توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست قابل جمع هستند. اکوسیستم شکننده ورزقان، به‌ویژه نزدیکی به ارسباران، تحمل فشار بیشتر را ندارد و هرگونه تأخیر در اقدام، خسارات جبران‌ناپذیری به دنبال خواهد داشت. از این‌رو، دعوت به عمل فوری برای کاهش اثرات زیست‌محیطی، تقویت نظارت و اجرای تعهدات ضروری است تا این منطقه ارزشمند برای نسل‌های آینده حفظ شود. اکنون زمان آن است که سونگون از شعار به عمل روی آورد و مسئولیت خود را به‌طور کامل ادا کند.